Recensie 'empathy and the novel'

Empathy and the novel van literatuurwetenschapper Suzanne Keen heeft een intrigerend onderwerp. Het boek stelt de vraag of het lezen van boeken idealisme voedt. Stimuleert het sociale betrokkenheid? Keen komt tot de conclusie dat daar te weinig bewijs voor is. Ze is het niet eens met de invloedrijke filosofe Martha Nussbaum die stelt dat het lezen van literatuur van auteurs als George Elliot, Charles Dickens en Henry James de lezers tot betere mensen maakt.

Ook aan bod komt de kwestie of schrijvers meer empathisch zijn dan ‘gewone’ mensen. Hierop lijkt het antwoord bevestigend. Dat valt ook moeilijk te ontkennen. Literatoren leven zich immers in in andere mensen. Als ze geen interessante personages scheppen blijven hun boeken vlak. Het is om (de wisselwerking tussen) personages dat mensen boeken waarderen.

Het lijkt mij moeilijk om te ontkennen dat lezen empathie stimuleert. Je krijgt er immers een kijkje in het hoofd van een ander door: een kijkje in het hoofd van de schrijver en in het hoofd van de personages. Wat in het echte leven niet kan, kan wel door het lezen van een boek: iemand echt doorgronden. Of op zijn minst die illusie koesteren. Sommige mensen leren meer over het leven door lezen dan door echte omgang met de Ander. Dat zijn misschien uitzonderingen maar ook voor lezers voor wie dit niet geldt, geldt dat ze de personen in hun omgeving beter kunnen duiden dankzij voorbeelden uit boeken.

Keen gaat verder in op de kwestie of lezen altruïsme opwekt. Ook daarvoor ziet ze geen bewijs. Dat lijkt me aannemelijker. Er zijn maar enkele boeken (zoals de sociale romans van Dickens) die direct tot actie leidden van sociaal bewogen mensen. Die actie resulteerde in wetswijzigingen. Volgens Keen kunnen empathische boeken juist ook tot apathie leiden, het tegendeel van actie ondernemen. Hiervoor lijken me echter geen goede argumenten te zijn, gestoeld op onderzoek.

Interessant is het dat de auteur ingaat op autisme. Autisten hebben, zoals bekend, geen of weinig empathie. Het is volgens Keen haast onbeschoft, en daarin volg ik haar, om hen menselijkheid te ontzeggen omdat zij empathie missen: ‘To place an autistic child in the same list as a sociopath and a serial killer suggests one of the many disturbing consequences of emphasizing as an intrinsic human trait.’(10) Onderzoekers, zoals Simon Baron-Cohen, die autisten een nul laten scoren op de schaal van empathie (net als psychopathen) hebben zelf weinig empathie voor de personen die ze onderzoeken. Hoe moeten die zich voelen als ze als nul worden weggezet?

Het boek is in een toegankelijke stijl geschreven, maar jammer genoeg wat kort. Ik had graag meer gelezen over strategieën die auteurs gebruiken om empathie op te wekken. Hoe slagen sommige auteurs erin de Oprah Winfrey-doelgroep van betrokken lezeressen te raken? Ook had ik gehoopt dat Keen meer zou ingaan op het verschil tussen Bertholt Brechts methode van vervreemding en empathie. Dit boek is, ondanks de negatieve boodschap, een aanrader, maar vooral ook een aanzet tot meer onderzoek.

Suzanne Keen, Empathy and the novel, ISBN 978 0 19 517576 9.