'Faux nostalgia' en fotografie
Over authenticiteit en inauthenticiteit
Olivier Rieter
Er kan schoonheid verborgen gaan in de onvolkomenheden van vroeger: van het rijden over kasseien tijdens wielerklassiekers (de term ‘klassieker’ is zeer nostalgisch) tot de charme van een (eigen) kindertekening.
Tegenwoordig kan men met filters van Photoshop of via Instagram en Hipstamatic hedendaagse digitale foto’s er oud (en dus?) onvolkomen uit laten zien: men kan ze een analoog of korrelig uiterlijk geven of ze hullen in een sepia gloed. Dit is vergelijkbaar met de mobiele telefoon ouderwets te laten rinkelen, zoals in de jaren negentig hip was of het aanbrengen van ruis in digitale radio-uitzendingen.
Deze mediale verwerkingen zijn vormen van wat faux nostalgia (of fauxstalgia) wordt genoemd. Het gaat om het aanbrengen van een aura van het vroegere aan cultuurproducten die in werkelijkheid uit het heden stammen.
Blogger Marta Zarzycka schrijft op de site van the Los Angeles Review of books: ‘To stand out, to become memorable, to sway emotionally, content is no longer enough. The form, the shape, the color often make us linger over certain images longer than others, remember them better, and share them with others. Enter photo filters and effect applications which allow social media users to make their photographs stand out among a constant flood of visuals. Photographs are no longer something that we passively “see,” but rather are encouraged to co-create and co-produce — digitally alter, share, flag, tag. Instagram, VSCO, Snapseed and Hipstamatic have become ubiquitous examples of enhancing the everyday’[i] Een van de meest voorkomende filterbewerkingen is het scheppen van faux nostalgia beelden. Omdat vorm, emotie en kleur zo belangrijk zijn in de hedendaagse communicatie, is het te verwachten dat het gebruik van de nostalgiefilter niet iets tijdelijks is, maar een blijvende manier om jezelf te presenteren aan de buitenwereld, waarbij de invulling van wat nostalgie representeert echter wel veranderlijk is. De nostalgie van over tien jaar is niet te voorspellen.
Faux nostalgia is dus het laden van cultuurproducten uit het heden met een nostalgische betekenis. Men kan dan denken aan het vervaardigen van een strip met fletse kleuren die eruit ziet alsof deze in een tijd is ontstaan toen druktechnieken van inferieure kwaliteit waren, het genoemde aanbrengen van ruis in digitale radio-uitzendingen, maar ook aan het maken van beelden die zogenaamd uit het verleden stammen, vaak met een ironische bedoeling, zoals in de film Pleasantville.
Faux nostalgia in de fotografie is voor velen het tegendeel van authenticiteit. De visuele cultuurdeskundige Gil Bartholeyns heeft erop gewezen dat de trend om hedendaagse foto’s eruit te laten zien of ze vroeger zijn gemaakt, iets fundamenteel nieuws van onze tijd is: het heden wordt in het verleden geplaatst, in plaats van andersom. De cultus van de verwijzing heeft plaatsgemaakt voor de cultus van het verwijzen.
Met de beeldbewerker Lunapic.com maakte ik de volgende versies van een foto, genomen in de Outlet van Roermond, waar men afgeprijsde merkartikelen kan kopen. Boven het origineel, eronder dezelfde foto met een sepia filter en daar weer onder met een vintage effect van analoge fotografie.
De redenen voor het gebruik van nostalgische filters
Op de website www.tvropes.org staat het volgende te lezen over de beweegredenen om filters te gebruiken:
‘As new material is released, the vast majority will be of mediocre or worse quality, but over time, a powerful selection pressure causes all but the best material (and in some infamous cases, the worst) to be rapidly forgotten, leaving an increasingly inaccurate impression of the overall quality of the genre over time. This is known as "the nostalgia filter", and can be easily demonstrated by a careful review of the period works that are not remembered today. The distance of time also compresses the memories of past eras, causing the best work to seem more continuous than it was, whereas "new" is a continually moving frontier: between this memory compression and the selective memories of "the good stuff", the past of the genre is remembered as a time when "it all was good".
Men is nostalgisch naar het verleden en wil alle aspecten ervan zo dicht mogelijk benaderen om een connectie met ‘ vroeger’ te voelen. Voor veel mensen is het gebruik van nostalgie filters ook een vorm van kunstzinnigheid. Men gebruikt dan de eigen foto’s als grondstof om iets nieuws te maken, dat tegelijk aansluit bij ‘een soort van’ traditie. Ook draagt het gebruik van filters bij aan het scheppen van een eigen identiteit of persona. De vraag is of als iedereen een bepaald effect gebruikt, dit nog het gewenste resultaat oplevert. In de vroege digitaliteit was het origineel om je zelf met zulke foto’s aan de buitenwereld te presenteren.
Het imperfecte effect of impereffect
Het gebruik van filters is veel omvattender dan een nostalgisch filer( of een nostalgische ringtone). Het is ook een andere manier om om te gaan met foto’s, juist door ze in tijden waarin alles perfect moet zijn, het imperfecte te laten representeren. Juist van het imperfecte zal in een geësthetiseerde toekomst een verlokking uitgaan. Via vintagejs.com maakte ik de volgende ‘overbelichte’ foto, genomen door Maria Rieter-Dekeling op de Bataviawerf in Lelystad:
Hier treedt een dubbele vervreemding op: we zien een schip zoals ze tegenwoordig niet veel meer gemaakt worden en ook een onvolkomen fotografische vastlegging, waarbij dus een effect van overbelichting is gebruikt. Er is dus sprake van de vermenging van verschillende verledens: dat van de zeventiende eeuw en de analoge kleurenfotografie uit de jaren tachtig.
Redenen om geen filters te gebruiken
Er bestaat tegenwoordig een hashtag ‘no filter’. Volgens een populaire blog, https://gramista.com,
zijn er verschillende redenen om juist geen filter te gebruiken. Zo zou je dan meer menselijk en echt zijn en ‘raw’. Hier brengen voorstanders van filters tegenin dat het gebruik van sommige filters juist een onvolkomen effect van ‘rawness’ schept dat in de hedendaagse perfecte fotografie verloren is gegaan.
Ook zou je er een betere fotograaf van worden als je geen digitale beeldveranderingsmethoden toepast, omdat je dan niet je toevlucht zoekt tot hulpmiddelen. Met andere woorden: beauty is in the photo, not in the filter. Dit is niet per se waar. In zekere zin is het spelen met filters kunstzinnig (zo bestaan er ook Andy Warhol-filters). Het is een fundamenteel andere manier om met fotografie om te gaan, waarbij het originele beeld de grondstof levert om zich uit te drukken via beeldbewerking.
Nog een reden om geen filters te gebruiken volgens gramista.com is je psychische gezondheid. Filters zouden zorgen voor een onwerkelijke schoonheid, waaraan niets of niemand in het echte leven kan voldoen. Maar er zijn dus ook filters die het getoonde juist minder perfect maken. Of hebben we het dan over de perfectie van het imperfecte?
Conclusie
Tegenwoordig beschikt bijna iedereen over de beschreven digitale beeldbewerkingstechnieken. Het is voor een fotograaf steeds moeilijker om zich te onderscheiden. Bij elke foto die men ziet, vraagt men zich af: is deze bewerkt of niet? In krantenfotografie bestaat nog de richtlijn geen bewerkte foto’s te gebruiken, maar echt te controleren is dit niet meer en in tijden van ‘alternative facts’ worden via de sociale media oneindig veel valse foto’s verspreid. Het ‘nostalgia effect’ is een van de meest voorkomende bewerkingen, wat iets zegt over onze tijd, waarin men speelt met begrippen als authenticiteit, identiteit en vroeger en nu. De filosoof Jos de Mul meent dat we in de 21ste eeuw in posthistorische tijden zijn aanbeland waar elk verleden permanent en onmiddellijk oproepbaar zou zijn en waarin men ook naar believen aanpassingen kan doen.
Ik herinner me hoe ik als scholier huiverde toen ik in mijn geschiedenisboek van het VWO las dat de communisten uit publieke foto’s de gevallen held Trotzky hadden verwijderd. Als student in de jaren negentig was ik verontrust door het gegeven dat Oliver Stone in zijn film JFK echte beelden met fictieve beelden van de moord op president Kennedy had gemengd. Tegenwoordig haalt men de schouders op over zulk ingrijpen in de historische werkelijkheid. Voor veel mensen is het verleden vooral een domein voor scheppers geworden, een grondlaag van betekenis waar men eigen vervormingen en fantasieën aan kan toevoegen.
Literatuur:
Gil Bartholeyns, ‘The instant past: nostalgia and digital retro photography’ in: Katharina Niemeyer (red.), Media and nostalgia. Yearning for the past, present and future (Basingstoke 2014) 51-69.
Jos de Mul, Cyberspace Odyssee (2002)
Olivier Rieter, Het patina van de tijd. Vormen en functies van hedendaagse nostalgie en nostalgisering in Noord-Brabant (Proefschrift, Tilburg 2018)
Olivier Rieter promoveerde op een onderzoek naar nostalgie. De originele foto’s werden op de eerste na (die van Pixabay stamt) genomen door Maria Rieter-Dekeling.
[i] M. Zarzycka, ‘Filtering out: instagram and the dangerous pull of nostalgia’, blog LA Review of Books. online 20/3/2019. https://blog.lareviewofbooks.org/essays/filtering-instagram-dangerous-pull-nostalgia/
תגובות