Fotografie en het retromodel
Op zoek naar een nostalgisch effect
Olivier Rieter
Fotografie en het retromodel
Op zoek naar een nostalgisch effect
Olivier Rieter
Nostalgische foto’s connoteren de ‘goede oude tijd’. Connotatie is een term uit de semiotiek, de tekenleer. Het begrip wordt gebruikt door de taalwetenschapper Roland Barthes en anderen. Naast de letterlijke betekenis van een afbeelding zijn er de impliciete associaties die een beeldgebruiker erbij heeft. Wanneer men bijvoorbeeld een plaatje van een heraldisch schild ziet, kan men dit schild esthetisch vinden, maar het ook ideologisch zien als een verwijzing naar een gedateerde visie op een feodale maatschappij, een visie die nu bijna niemand meer aanhangt of relevant vindt.
Hier aan bod komt de wijze waarop door het werken met associaties een nostalgisch effect wordt bewerkstelligd in retro foto ‘shoots’. Feministische auteurs hebben de zogenoemde ‘male gaze’ bekritiseerd, de manier waarop mannen naar vrouwen kijken en hen zo tot esthetische objecten zouden maken. Op die manier wordt er mannelijke macht over hen uitgeoefend, wordt wel betoogd.
De rol van de vrouwen in de foto’s wordt over het hoofd gezien in feministische theorievorming. Er lijkt een soort dedain te zijn voor deze modellen, die blijkbaar niet begrijpen dat ze het slachtoffer zijn van mannelijke macht. De modellen weten echter heel goed dat ze deelnemen aan een (re)constructie van gender rollen uit het verleden en door die wetenschap zijn retro foto’s ambivalent, meer dan foto’s die daadwerkelijk in de tijd zelf zijn genomen.
Nostalgiserende plaatjes zijn het tegendeel van eendimensionale constructies: ze veroorzaken complexe reflecties en emoties en de combinatie van de twee.
Er zijn verschillende manieren waarop een fotograaf een effect van ‘verledenheid’ kan oproepen. Enkele van deze methoden zijn volgens semioticus Winfred North: retoucheren, montage, kleurfiltering, de foto een korrelig analoog uiterlijk geven en picturale simulatie
In deze context het meest relevant is de laatste vorm de picturale nostalgiesimulatie, een variant van wat wel ‘faux-nostalgia wordt genoemd: de kunstmatige hedendaagse constructie van een gloedvol verleden voor al even hedendaagse behoeften.
Nostalgie is een eigentijdse idealisering van vervlogen tijden, een representatie van het (vermeend) meer volkomen of esthetische ‘vroeger’. Retro fotografie combineert de esthetisering van het verleden (door de modellen), met een visie op gender rollen die volgens sommige waarnemers ouderwets is. Volgens de feministische auteurs Janice Doan en Devon Hodges is nostalgie dan ook niet slechts een sentiment maar ook een retorische praktijk waarin een gouden tijdperk wordt gerepresenteerd waarin mannen en vrouwen traditionele rollen hadden.
In wat volgt worden zes retro foto’s van het Duitse model Rina Bambina (Katharina Stenger) semiotisch geanalyseerd. Welke nostalgische effecten worden geschapen door fotograaf en model en welke mentale constructen aangaande vrouwen en de esthetisering van het verleden worden gerepresenteerd?
De eerste foto is een hommage aan de kunstenaar Gil Elvgren
Gil Elvgren (1914-1980) was een Amerikaanse pin up kunstenaar. Zijn schilderingen van knappe vrouwen hebben standaarden in het leven geroepen voor hedendaagse retro schilders, modellen en fotografen.
In de olieverfschilderijen wordt sensualiteit gekoppeld aan onschuld. Deze onschuld die een tijd die voorgoed voorbij is representeert, vormt een belangrijk onderdeel van het nostalgische ‘appeal’ van Elvgrens werk in het heden. Een feministische schrijver zou stellen dat de (vermeende) onschuld in zijn afbeeldingen machtsverhoudingen uit het verleden representeert, waarin mannen actief en machtig zouden zijn geweest en vrouwen passieve objecten van de mannelijke blik.
In deze afbeelding heeft Rina Bambina dezelfde pose aangenomen als het model in Elvgrens schildering. De kleuren en het kapsel blijven bovendien dichtbij het origineel. De oude telefoon draagt ook bij aan de retro look. Een zwarte telefoon werd gekozen omdat de klassieke zwarte telefoon nog meer ‘verledenheid’ connoteert dan de telefoon in Elvgrens verbeelding. Dergelijke rekwisieten spelen een belangrijke rol in de (her)schepping van de schoonheid van het verleden, als materiele geheugensporen.
Een tweede foto is van Rina Bambina die speelt dat ze in bad gaat.
De schone baadster is een klassiek thema in picturale kunst. Hier zijn fletse kleuren gebruikt die de foto een retro look geven. De oude teil draagt bij aan de aantrekkingskracht van het verleden dat vooral ‘anders’ is. Humor en onschuld geven deze foto hun karakter. Het plaatje oogt als een reclame-advertentie uit een blad uit de jaren vijftig, waarin gezonde, ‘natuurlijke’ seksualiteit werd getoond.
Een derde foto verwijst naar de schoonheid van de zwartwit cinema.
Zwartwit fotografie connoteert zowel kunstzinnigheid als ‘het’ verleden. Hier voegt een oud fototoestel iets toe aan het nostalgische effect door fotografie als een nostalgische activiteit te thematiseren en ook analoge fotografie te tonen, die in tegenstelling staat tot de digitale media waarin de foto daadwerkelijk werd geproduceerd. Medianostalgie kan als een manier worden gezien om om te gaan met veranderingen in het communicatie- en medialandschap.
In deze afbeelding wordt gerefereerd aan de periode van de Silver screen, de Hollywood films uit ruwweg de periode 1930-1960. Filmwetenschapper Paul Grainge heeft geschreven over de monochrome herinnering als een effect van ‘verledenheid’ (pastness). Hij ziet zwartwit als een stilistische code die staat voor intellectuele abstractie, artistieke integriteit, documentair realisme, archivale bewijslast, ‘fashion chic’ en filmisch classicisme. Hier het meest relevant zijn het artistieke effect en de verwijzing naar ‘fashion chic’ en filmisch classicisme.
De vierde foto toont Rina Bambina voor een Amerikaanse oldtimer.
Een auto vergezeld door een model is een klassieker uit de reclame, een visueel cliché. Visuele clichés zijn bruikbaar voor het construeren van nostalgie, omdat door hun conventionaliteit iets wordt getoond dat zowel vertrouwd, cultureel geaccepteerd en esthetisch is. Het kapsel en de jurk van Rina Bambina voegen iets toe aan de verledenheid van de oude auto, maar er is ook een contrast, de hoekige ‘mannelijke’ auto en het niet-hoekige vrouwelijke model.
De representatie van tegengestelden kan nostalgie opwekken, denk aan binaire combinaties als: vroeger en nu, tijd en plaats, de stad en het platteland, de gemeenschap en de samenleving en rust en gejaagdheid. Hier zijn vrouwelijke en mannelijke nostalgie gethematiseerd, door middel van de klassieke jurk en de klassieke auto.
De vijfde foto is opnieuw van de badende Rina Bambina.
Kuise badkleding refererend aan het verleden, gecombineerd met een hoed, oorbellen en een artistiek kapsel zorgen ervoor dat de toeschouwer peinst over een vermeend meer onschuldige en mooie tijd.
De afbeelding toont de speelsheid die de pin up foto’s van de jaren vijftig kenmerkte. Het is een pastiche van de conventies van pin up plaatjes uit de geïmiteerde periode met een blij mooi meisje in een attractieve, maar niet provocerende pose. Het gaat om wat semiotici de ‘provencance’ van picturale uitingen noemen: we hebben dit soort afbeeldingen eerder gezien en dat schept de aantrekkingskracht. Er is een sterk contrast met de pornografie en naaktheid die alomtegenwoordig is op het internet. In die zin maken toeschouwer en model een tijdreis naar een andere tijd en een andere mentaliteit.
De zesde foto refereert aan de gangsterfilm uit of over het verleden.
Het retro model wordt hier getoond als een femme fatale uit noir films. Waar de andere afbeeldingen een onschuldige tijd connoteren, construeert deze foto een iets ander verhaal. De femme fatale is een stock figuur in fictie: een noir of gangster film is niet compleet zonder verleidelijke vrouw. Het is een gender stereotype dat aanwezig was in de ficties uit het verleden, maar dat natuurlijk nog steeds wordt gebruikt. Hier vormen associaties met Faye Dunaway in Polanski’s China Town deel van de aantrekkingskracht van de afbeelding. Rina Bambina heeft hier een andere ‘persona’ aangenomen dan die uit de jaren vijftigachtige retro plaatjes die hier boven zijn besproken. De pose en de lach maken de foto ook enigszins ironisch: het model speelt een spel met het verleden.
Conclusie
Door middel van fotografie kan een nostalgisch effect worden geschapen. Dit geschiedt mede om in het retromodel een nostalgische ervaring op te roepen of bij te dragen aan een retro lifestyle en identiteit. Professionele retromodellen, zoals Rina Bambina, zijn de voorbeelden van vrouwen (en ook wel mannen) die het verleden naspelen. Professionele retromodellen geven onder meer workshops aan hen die zich een nostalgische persona willen aanmeten als hobby. Professionele fotografen bedienen deze doelgroep.
Het nostalgiseren is een fenomeen dat pas de laatste jaren aandacht krijgt in de media. Van het proustiaans passief overgolfd worden door stromen van nostalgische herinneringen, is men de laatste jaren veel actiever met nostalgie gaan omgaan. Men schept en construeert nostalgie. Dit zegt veel over hedendaagse behoefte aan beleving gekoppeld aan rooskleurige verledenheid.
Literatuur
Janice Doane and Devon Hodges, Nostalgia and sexual difference. The resistance to contemporary feminism (London 1987)
Paul Grainge, Monochrome memories. Nostalgia and style in retro America (London 2002),
G. Kress and T. van Leeuwen, ‘Colours as semiotic mode: notes for a grammar of colour’ Visual Communication 1(3):343-368, October 2002
Manuel Menke, ‘Seeking comfort in past media. Modelling media nostalgia as a way of coping with media change‘. International Journal of Communication vol 11 (2017) 626-646.
Winfred Noth, ‘Can pictures lie?‘, volume 6 (2) of The Semiotic Review of Books, .http://projects.chass.utoronto.ca/semiotics/srb/pictures.html
Olivier Rieter, Het patina van de tijd. Vormen en functies van hedendaagse nostalgie en nostalgisering in Noord-Brabant (proefschrift, Tilburg 2018)
Dit artikel is een bewerkt fragment van een Engelstalig artikel dat is verschenen in Pictures Science. De auteur, Olivier Rieter, promoveerde op onderzoek naar nostalgie.
Fotografie: The Elderwood Photography, redtro photography, Damien Lovegrue, Justin Arias. Reiner Eigebeis en Vic Vicious Photography.
