Search

Heraldiek en nostalgie: knipoogesthetiek of een serieuze zaak?

Olivier Rieter

Wapen van de Bahama’s: knipoogesthetiek, pixabay.com

Hier zien we het wapenschild van de Bahama’s. Het is een digitaal gemaakte afbeelding, wat blijkt uit de lichteffecten op de zon en de dieren, die het getoonde diepte bieden. Het gaat om een samengesteld wapenschild met datgene wat de Bahama’s representeert: zon, een van de schepen van Columbus, een palmboom en dieren. De ridderhelm lijkt te zijn toegevoegd om een effect van verledenheid (pastness) te scheppen, omdat deze niet an sich niet bij de Bahama’s hoort. Door de speelsheid van het wapen (met name de flamingo is grappig) kan men hier spreken van knipoogesthetiek die past in de hedendaagse retrocultuur: er is sprake van een zekere ironie ten opzichte van het esthetische schild; men weet wel dat in de Middeleeuwen zelf een dergelijk schild nooit gemaakt zou kunnen zijn. De spreuk ‘forward together, upward, onward’ maakt duidelijk dat de Bahama’s vooral vooruit willen in plaats van terug te blikken.

Ook het wapenschild van de Efteling biedt knipoogesthetiek. Er wordt een spel gespeeld met het verleden. Foto door de auteur.

Heraldiek is volgens www.woorden.org. ‘de wetenschap die zich bezighoudt met de wapenkunde’. Met tekens op schilden en livrei onderscheidden ridders zich op het slag- en toernooiveld van andere strijders. Ze waren door kleuren en symbolen herkenbaar: voor de herauten die hen aankondigden en de collega-ridders. Het was wel zo handig om te weten met wie men vocht.

De heraldiek bestaat nu meer dan 800 jaar. Van een zaak van levensbelang veranderde het fenomeen in een meer vrijblijvende identiteitsmarkering

Wapenschilden zijn niet voorbehouden aan adellijke families. In principe mag in de meeste landen iedereen een familiewapen laten maken. Daar bestaan speciale heraldische bureaus voor. Landen, families maar ook corporaties en religieuze orden hebben wapens die hun identiteit mede bepalen.

Heraldiekdeskundige Carl-Alexander von Volborth schrijft over de historische betekenis van heraldiek:

‘Oorspronkelijk ontstaan om in het gevecht of tijdens een toernooi de strijders te kunnen identificeren, werd het heraldisch wapen als snel gebruikt op zegels die de authenticiteit van documenten te kunnen waarborgen, en onder de burgers, steden, gilde en kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders ontwikkelde zich weldra het gebruik van wapenschilden als herkenningstekens. Langzamerhand werden deze wapens erfelijk en werd het een algemeen verbreide mode om een wapen te voeren. Na hun verdwijning van het strijdperk bleven de wapens voortleven, diepgeworteld in de cultuur en de traditie van de Europese samenleving.’

Heraldische tekens staan onder meer voor het voortleven van gedachtegoed over de relaties tussen mensen die we als maatschappij deels achter ons hebben gelaten. Mensen die voor zichzelf een wapenschild laten samenstellen worden wel als ijdel of zelfs megalomaan gezien. Anderen zien dit samenstellen van een familiewapen echter als een speelse omgang met het verleden in het heden. Voor hen gaat het om knipoogesthetiek.

Wapenschild van de nostalgische nieuwbouwwijk Op Buuren in de provincie Utrecht. Het vuil op het schild is authentiek. Foto: Maria Dekeling-Rieter

De Zweedse volkskundige Bringeus noemt verschillende manieren waarop het verleden in het heden gerepresenteerd wordt: onder meer door archaïsering, esthetisering, beeldcitaten en het maken van compilaties van bestaande beeldelementen. Dergelijke manieren zien we ook in de hedendaagse heraldiek: er wordt een voorbije schoonheid getoond. Men construeert ermee een identiteit die samenhangt met een esthetisch vroeger. Dit hangt samen met het idealiseren van dit ‘vroeger’. Er is sprake van nostalgie, van het tonen van de verlokking van een vormentaal die vooral heel anders is dan wat gebruikelijk is. Juist in tijden van eenvormigheid en McDonaldization heeft men behoefte aan een verleden waarin het bestaan meer coherentie zou hebben gehad. En duidelijkheid over hoe de maatschappij functioneerde.

Met een wapenschild hangt het begrip connotatie (onder meer gebruikt door de Franse schrijver Roland Barthes) samen: de gevoelswaarde van een object, woord of teken. Wie in beeldtaal aansluit bij de adellijke traditie van vroeger toont hiermee dat hij of zij het verleden belangrijk vindt. Bij anderen roept het zien van een wapenschild vooral emoties en associaties op met een standenmaatschappij, gebaseerd op een gedateerd ongelijkheidsprincipe.

Welke connotatie een symbool heeft hangt dus sterk samen met hoe men in het leven staat en tot welke culturele groep men behoort. Een enig juiste connotatie heeft zo’n symbool dus niet. Dergelijke ambivalentie is precies wat cultuur interessant maakt. Een wapenschild is voor sommigen een imponerend beeld, terwijl het voor anderen een uiting van ironische verledenheid is.