Nostalgie en de huiskamer van de geest

De huiskamer van de geest

Over herinnering en levenskunst

Olivier Rieter

Goethe meende dat waar de belangstelling verdwijnt ook de herinnering verdwijnt. Oud-hoogleraar humanisering van de zorg H.M. Becker bouwt hierop voort. Hij stelt: ‘waar de herinnering herleeft, herleeft ook belangstelling’. Becker was betrokken bij de herinneringsmusea van Humanitas, waar ouderen en hun (klein)kinderen herinneringen kunnen ophalen aan de hand van voorwerpen, klanken en geuren. De zintuiglijk gekleurde herinnering wordt op dergelijke locaties tastbaar gemaakt en zo helpt men mensen om niet in een onverdiept heden te leven. Waar veel hedendaagse levenskunst van het type ‘pluk de dag’ of ‘leef in het nu’ is, is de levenskunst die het verleden bij het bestaan betrekt, meer uitgebalanceerd. Als men zich omringt met foto’s en voorwerpen uit het eigen verleden, geeft men ze letterlijk een plaats in het geheugen. Men leeft dan in een omhulsel van herinnering; een plek waarmee men een persoonlijke connectie voelt.

Museum van de twintigste eeuw, Hoorn

Herinneringsmusea

In herinneringsmusea worden mensen aangespoord te reminisceren. Deze herinneringsmusea worden bijvoorbeeld in verzorgingscentra ingericht. In de zorg voor ouderen is het geestelijk welbevinden steeds meer een plaats gaan innemen naast medische zorg. De actief opgewekte herinnering, niet alleen bij mensen met Alzheimer, draagt eraan bij om het levenspad dat ouderen achter zich hebben liggen coherentie en betekenis te verlenen. Dit kan bijdragen aan innerlijke rust en tevredenheid.

In dergelijke kleine musea kun je bijvoorbeeld een huiskamer uit de jaren vijftig bezoeken met alle typische voorwerpen: van ouderwetse radio’s, en tafelkleden tot kruisbeelden aan de muur. Dergelijke inrichtingen zijn volgens de vakliteratuur meer trouw aan het verleden dan het verleden zelf was, omdat alles wat niet in het beeld past, eruit is gefilterd. Waar in echte huiskamers uit het verleden bepaalde zaken helemaal niet pasten bij het tijdsbeeld, is dat bij de kamers vol voorwerpen uit een bepaalde periode in de nagebouwde locaties wel het geval. Bezoekers hebben er te maken met gestuurde herinnering die een heilzaam effect heeft. Ze ondergaan een nostalgische ervaring, die hoewel geconstrueerd, echte emoties en herinneringen oproept.

Deze herinneringen zijn voor elke mens anders, maar er bestaat ook zoiets als collectieve nostalgie. Dit sociale aspect maakt het mogelijk samen met andere mensen terug te kunnen blikken. Tal van televisieprogramma’s spelen in op deze behoefte aan een gezamenlijk geheugen: van Typisch tachtig tot Klasgenoten.

Migrantenhuiskamers

Voor ouderen zijn herinneringen belangrijk in de vormgeving van hun heden. Een andere belangrijke groep in ons land, migranten, neemt ook de eigen herinneringen mee tijdens de levensreis; men kan eenvoudigweg niet anders. Het is voor hen soms noodzakelijk om zich in hun persoonlijke sfeer te omringen met foto’s, kleden, keramiek en muziek uit het land van herkomst. Je kunt van een migrant niet verwachten dat deze van de klanken van André Hazes gaat houden of van tuinkabouters. Zelfs de guurste nationalist zal aanvoelen dat dat onnatuurlijk zou zijn. Ongewenst ook. Want als mensen niet meer zichzelf mogen zijn, zijn zij niemand meer en belanden ze in existentiële verwarring.

Het inrichten van de huiskamer met spullen uit het land van herkomst, het afstemmen op buitenlandse zenders, is niet alleen volstrekt logisch, maar ook gezond. Iedere gezonde maatschappij verkeert in een permanent proces van verandering en de voorstanders van een open samenleving accepteren dat migranten zich niet alleen iets van de cultuur van het nieuwe vaderland eigen maken, maar dat zij aan dit vaderland ook diversiteit toevoegen. Diversiteit op godsdienstig, politiek, etnisch en sociaal-economisch vlak is misschien het meest sterke punt van Nederland. Zogenaamde nationalisten die deze diversiteit willen vernietigen, vernietigen de Nederlandse identiteit (en ook de reputatie van Nederland in het buitenland).

Bruine kroeg

Buitenlandse waarnemers vinden de zogenoemde ‘bruine kroeg’ (die in tijden van corona overigens in de verdrukking is gekomen) vaak interessant als zijnde typisch Nederlands. Deze bruine kroeg is de huiskamer van de Nederlandse maatschappij, een locatie voor gezelligheid. Dergelijke kroegen lijken allemaal op elkaar: er zijn de bruine kleuren van bar en tafels, het goudgele gloeisel van bier en de ouderwetse belichting, de plakkaten van biermerken met hun nostalgische logo’s, ouderwetse prenten en foto’s aan de muren en vaak ook grappige teksten. Mensen zoeken in deze zorgvuldig gescripte omgevingen vertrouwdheid op, eenduidige prikkels die hen aanzetten zich op hun gemak te voelen, temidden van drank en geroezemoes.

Voor veel Nederlandse dagjesmensen behoort het bezoeken van de bruine kroeg in een andere stad tot het standaardrepertoire. Zij komen dan thuis op een plaats waar ze nooit eerder geweest zijn. Bruine kroegen zijn echter niet uniek: bijvoorbeeld Ieren, Britten en Denen hebben er hun eigen variant van, maar de Nederlandse variant van de rustieke kroeg wijkt daar voldoende van af om als eigen te worden getypeerd, alleen al omdat er andere dranken worden genuttigd. De bruine kroeg is een locatie waar actief gezelligheid wordt opgewekt. Wie vatbaar is voor de aantrekkingskracht van deze bruine kroeg, wordt retorisch bespeeld, maar men accepteert dit gegeven, omdat de gezellige omgeving in de geesten van mensen een verbondenheid construeert. Verbondenheid met anderen en met de herinneringen aan eerder samenzijn met dezelfde of vergelijkbare anderen.

Cafe Weemoed, Tilburg. Foto: Ad Hendrikx

Plaatsen van herinnering

‘Plaatsen van herinnering’ zijn ook constructies. De term is een beroemd concept van de Franse historicus Pierre Nora. Juist in samenlevingen waar men worstelt met de eigen geschiedenis, speelt de herinnering een grote rol, zo meent Nora. Men wil vastleggen wat verloren dreigt te gaan in monument en ritueel, in boek en documentaire. Bij Nora’s plaatsen van het herinnering gaat het om het collectieve geheugen, om plaatsen die voor de nationale gemeenschap belangrijk zijn.

Aandacht voor huiskamers, is hier een aanvulling op, omdat deze huiskamers locaties zijn waar het collectieve en het individuele elkaar ontmoeten. Deze ontmoeting van het algemene en het strikt persoonlijke voegt iets toe aan de levenskunst, omdat ‘gewone’ levens van gewone mensen erin de aandacht krijgen. De herinneringen van gewone mensen verdienen aandacht, niet alleen omdat dat voor henzelf heilzaam is, maar ook omdat de maatschappij er iets van kan leren. De meeste levens spelen zich af buiten de schijnwerpers van de media-aandacht en men heeft daar meestal vrede mee. Goed leven is een balans vinden tussen vertrouwdheid, geborgenheid en verandering. Hier kan de huiskamer een rol spelen. Door aandacht te schenken aan elkaars huiskamers, elkaars persoonlijke en door de eigen gemeenschap gevormde levens, ziet men ‘eenheid in verscheidenheid’, niet toevallig een motto van het Europese project. Men ziet dan dat de identiteit van iedere mens wordt gevormd door de herinnering. Herinnering aan de eigen levensgebeurtenissen en rites de passage, maar ook aan de rol die het lid zijn van een gemeenschap speelt in het vormgeven van het leven.

Men zou hopen dat ‘autochtonen’ de huiskamers van migranten zouden bezoeken met een open blik, met een houding die het mogelijk maakt iets te leren. Men zou ook hopen dat migranten op antropologische safari bruine kroegen zouden bezoeken, om iets te leren over gezelligheid en andere vormen van Nederlandse cultuur. Pas als men elkaars vormgeving van de herinnering en cultuur waardeert, kan men ontsnappen aan de impasse waarin Nederland en andere Europese landen zich bevinden. Men heeft dan aandacht voor aspecten van het menszijn met een universele betekenis: de wens om herinneringen te koesteren en om anderen deelgenoot te maken van eigen omgang met het verleden in de huiskamer van de geest.

Olivier Rieter promoveerde in 2018 op een onderzoek naar nostalgie.

Museum van de twintigste eeuw, Hoorn.