Nostalgie en muziek

beeld: Kobu Agency op Unsplash.com

door Olivier Rieter

In de popmuziek bestaat het genre van de ‘hypnagogic pop’ (Amerikaans) of ‘hauntology’ muziek (Brits), waarin het verleden op vele manieren terugkeert. [i] Uiterlijk in de vorm van cassettebandjes en vinyl, maar vooral ook in de muziek zelf.

Muziekjournalist David Keenan die term hypnagogic pop bedacht noemt als representanten Ferraro, Spencer Clark, Ariel Pink, Zola Jesus, Ducktails, Emeralds en Pocahaunted.[ii] Keenan omschrijft de hypnagogische muziek als volgt: "pop music refracted through the memory of a memory" and as "1980's-inspired psychedelia" that engages with capitalist detritus of the past in an attempt to "dream of the future.’

Zola Jesus, Man Alivel Wikimedia Commons

Het gaat niet zozeer om het laten herleven of heruitvinden van oude stijlen, of om covers, maar om een omgang met persoonlijke muzikale herinneringen aan analoge, maar ook post-analoge tijden. Deze omgang is omschreven als post-ironisch.[iii] Er wordt in deze muziek een complexe omgang met emotie en herinnering uitgedrukt.

Van een andere aard is het muziekgenre Electro swing, waarvan het bekendste voorbeeld Caro Emerald is. Het gaat om een hybride muziekvorm waarin swing muziek uit het decennium 1935-1945 wordt gecombineerd met hedendaagse elektronische dance muziek.[iv] Nostalgie is vaak een mengvorm van heden en verleden, zodat er niets nieuws ontstaat dat toch vertrouwd klinkt.

Hypnagogic pop en electro swing zijn voorbeelden van nostalgische vertekening: het verleden wordt kunstzinnig vervormd. Dergelijke stijlen zeggen meer over onze hedendaagse behoeften dan over het verleden. Het verleden is dan een effect, eerder dan dat het erom gaat werkelijk het vroegere te representeren.

Wikimedia Commons

Muziek en het brein

Bij bypnagogic pop en electro swing gaat het om effecten die samenhangen met een bepaald moment in de tijd. Er zijn ook mensen die menen dat muziekvoorkeur niet zozeer historisch bepaald is, als wel een universeel hersenproces. De neuropsycholoog Eric Scherder benoemt verschillende hersenprocessen waarbij muziek emoties oproept: zo is er de ‘evaluatieve conditionering’ waarbij men automatisch bepaalde associaties heeft bij bepaalde klanken, soms geput uit het eigen episodisch geheugen. Ook noemt Scherder ‘visual imagery’ waarbij de luisteraar mentale beelden in zijn of haar hoofd maakt bij het tot zich nemen van muziek. Wanneer muziekinstrumenten het geluid van vogels nabootsen ziet men bijvoorbeeld een scène uit de natuur voor zich. Klassieke componisten als Mozart en Handel maken er gebruik van. Dergelijke klanken hebben ook een evolutionaire component: geluiden zeiden vroeger iets over overlevingskansen. We geven veelal de voorkeur aan helende natuurgeluiden boven jachtige stadsklanken, die staan voor gevaar en ontregeling . Ook wordt er in de muziek gespeeld met verwachtingspatronen, volgens Scherder. Men luistert en heeft onbewust verwachtingen die geweld worden aangedaan, worden uitgesteld of bevestigd. In harmonische muziek laat men bij elkaar horende klanken elkaar opvolgen.[v] Nostalgische muziek kent veelal deze de verwachtingen bevestigende klankencombinaties. Zo bevat de derde symfonie van Brahms volgens de musicoloog Christoph Rueger eenvoudige volksmelodieën die herinneringen oproepen aan ‘zorgeloze tijden, lieflijke landschappen en aan vriendelijke mensen.’[vi] Moesorgski’s hyme ‘Het oude kasteel’ uit Schilderijen van een tentoonstelling is gedragen, vol verlangen naar vroeger.

Moesorgski, Wikimedia Commons

Hierbij maakt Moesorgski gebruik van de saxofoon ‘de zinnelijkste van alle blaasinstrumenten.’[vii] Volgens Rueger gaat het bij dergelijke muziek niet zozeer om persoonlijke herinneringen als wel om het reactiveren van ‘een mozaïek van voornamelijk cultuurhistorische details die men in de loop van het leven in zich heeft opgenomen en –om wat voor reden dan ook- tot het onderwerp van wensdromen heeft gemaakt.’[viii]

Er zijn ruwweg drie soorten van nostalgische muziek: muziek met een inhoud of vorm die het verleden ophemelt (‘Those were the days’ van Mary Hopkin, ‘Hilversum-3’ van Herman van Veen), muziek die door de klanken een nostalgisch (neurologisch gevoed) gevoel oproept (bepaalde klassieke muziek) en muziek die men associeert met persoonlijke herinneringen. Zo was in het jaar dat ik eindexamen deed, het liedje ‘What’s up’ van de 4 non Blondes een grote hit.

Nostalgie is mede daarom zo interessant omdat het fenomeen zich op het snijvlak bevindt tussen cultuurhistorie en hersenwetenschap, tussen emotie en herinnering ook.

[i] https://en.wikipedia.org/wiki/Hauntology en: https://en.wikipedia.org/wiki/Hypnagogic_pop [ii] D. Keenan "Childhood's End". The Wire augustus 2009 [iii] https://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199321285.001.0001/oxfordhb-9780199321285-e-25 [iv] https://www.academia.edu/6965934/The_rise_of_Electro_Swing [v][v] Scherder, Singing in the brain. Over de unieke samenwerking tussen muziek en de hersenen (Amsterdam 2017) 178-181. [vi] C. Rueger, De muzikale huisapotheek. Melodieuze recepten voor lichaam, ziel en geest (Utrecht 1996). Vertaling door Oscar van den Wijngaard, 87 [vii] Idem, 90. [viii] Idem, 87-88.